การจัดหมวดหมู่คัมภีร์ในพระไตรปิฏก
ในประเทศไทย พระไตรปิฎกได้รับการตีพิมพ์เป็นเล่มหนังสือครั้งแรกในสมัยรัชกาลที่ 5 เมื่อพ.ศ. 2431 พระไตรปิฎกที่ตีพิมพ์ครั้งนั้นจัดเป็นจบละ 39 เล่ม ต่อมาพ.ศ. 2436ในสมัยรัชกาลที่ 7 ได้โปรดเกล้าฯให้ตีพิมพ์ใหม่เป็นพระไตรปิฎกฉบับที่สมบูรณ์ เพื่ออุทิศถวายเป็นพระราชกุศลแด่รัชกาลที่ 6 เรียกว่า “พระไตรปิฏกฉบับบสยามรัฐ” มีจำนวนจบละ 45 เล่ม ซึ่งได้ถือเป็นหลักในการจัดแบ่งเล่มพระไตรปิฎกในประเทศไทยสืบต่อมาจนปัจจุบัน
สรุปสาระสำคัญของพระไตรปิฎก
ก. พระวินัยปิฎก : ประมวลพุทธพจน์หมวดพระวินัย คือพุทธบัญญัติเกี่ยวกับความประพฤติ ความเป็นอยู่ ขนบธรรมเนียม และการดำเนินกิจการต่างๆ ของภิกษุสงฆ์และภิกษุณีสงฆ์ แบ่งเป็น 5 คัมภีร์ (เรียกย่อหรือหัวใจว่า อา ปา ม จุ ป) มี 8 เล่ม ประกอบด้วย:
- อาทิกัมมิกะ : เล่ม 1 มหาวิภังค์ ภาค 1: ว่าด้วยสิกขาบทในปาติโมกข์ฝ่ายภิกษุสงฆ์ 19 ข้อ ซึ่งอยู่ในระดับอาบัติหนักหรือความผิดสถานหนัก คือปาราชิก 4, สังฆาทิเสส 13 และอนิยต 2
- ปาจิตตีย์ : เล่ม 2 มหาวิภังค์ ภาค 2: ว่าด้วยสิกขาบทในปาติโมกข์ฝ่ายภิกษุสงฆ์ข้อที่เหลือ ซึ่งอยู่ในระดับอาบัติเบาหรือความผิดสถานเบา คือตั้งแต่นิสสัคคิยปาจิตตีย์ 30 จนครบสิกขาบท 227, เล่ม 3 ภิขุนีวิภังค์: ว่าด้วยสิกขาบท 311 ของภิกษุณี
- มหาวรรค : เล่ม 4 มหาวรรค ภาค 1: ว่าด้วยสิกขาบทนอกปาติโมกข์ตอนต้น (ระเบียบข้อบังคับทั่วไปเกี่ยวกับความเป็นอยู่และการดำเนินกิจการของพระภิกษุสงฆ์) มี 4 ขันธกะ (หมวด) คือเรื่องกำเนิดภิกษุสงฆ์และการอุปสมบท อุโบสถ จำพรรษา และปวารณา, เล่ม 5 มหาวรรค ภาค 2: ว่าด้วยสิกขาบทนอกปาฏิโมกข์ตอนต้น (ต่อ) มี 6 ขันธกะ (หมวด) คือเรื่องเครื่องหนัง เภสัช กฐิน จีวร นิคหกรรม และการทะเลาะวิวาทและสามัคคี
- จุลลวรรค : เล่ม 6-จุลลวรรค ภาค 1: ว่าด้วยสิกขาบทนอกปาติโมกข์ตอนปลาย มี 4 ขันธกะ (หมวด) คือเรื่องนิคหกรรม วุฏฐานวิธี และการระงับอธิกรณ์, เล่ม 7 จุลลวรรค ภาค 2: ว่าด้วยสิกขาบทนอกปาฏิโมกข์ตอนปลาย (ต่อ) มี 8 ขันธกะ (หมวด) คือเรื่องข้อบัญญัติปลีกย่อย เรื่องเสนาสนะ สังฆเภท วัตรต่างๆ การงดสวดปาติโมกข์ เรื่องภิกษุณี เรื่องสังคายนาครั้งที่ 1 และ 2
- ปริวาร : เล่ม 8-ปริวาร: คู่มือถามตอบซ้อมความรู้พระวินัย
ข. พระสุตตันตปิฎก : ประมวลพุทธพจน์หมวดพระสูตร คือพระธรรมเทศนา คำบรรยายหรืออธิบายธรรมต่างๆ ที่ตรัสยักเยื้องให้เหมาะกับบุคคลและโอกาส ตลอดจนบทประพันธ์ เรื่องเล่า และเรื่องราวทั้งหลายที่เป็นชั้นเดิมในพระพุทธศาสนา แบ่งออกเป็น 5 นิกาย (เรียกย่อหรือหัวใจว่า ที ม สํ อํ ขุ) มี 25 เล่ม คือ
- ทีฆนิกาย : ชุมนุมพระสูตรขนาดยาว มี 3 เล่ม : เล่ม 9 สีลขันธวรรค, เล่ม 10 มหาวรรค,
เล่ม 11 ปาฏิกวรรค
- มัชฌิมนิกาย : ชุมนุมพระสูตรขนาดกลาง มี 3 เล่ม : เล่ม 12 มูลปัณณาสก์, เล่ม 13 มัชฌิมปัณณาสก์, เล่ม 14 อุปริปัณณาสก์
- สังยุตตนิกาย : ชุมนุมพระสูตรที่เกี่ยวกับหัวเรื่องเดียวกัน คือชุมนุมพระสูตรที่จัดรวมเข้าเป็นกลุ่มๆ เรีกว่า สังยุตต์หนึ่งๆ ตามเรื่องที่เนื่องกันหรือตามหัวข้อหรือบุคคลที่เกี่ยวข้อง มี 5 เล่ม : เล่ม 15 สคาถวรรค, เล่ม 16 นิทานวรรค, เล่ม 17 ขันธวารวรรค, เล่ม 18 สฬายตนวรรค,
เล่ม 19 มหาวารวรรค
- อังคุตตรนิกาย : ชุมนุมพระสูตรที่จัดเป็นหมวดตามจำนวนข้อธรรม มี 5 เล่ม : เล่ม 20 เอก-ทุก-ติกนิบาต, เล่ม 21 จตุกกนิบาต, เล่ม 22 ปัญจก-ฉักกนิบาต, เล่ม 23 สัตตก-อัฏฐก-นวกนิบาต, เล่ม 24 ทสก-เอกทสกนิบาต
- ขุททกนิกาย : ชุมนุมพระสูตร คาถาภาษิต คำอธิบาย และเรื่องราวเบ็ดเตล็ด มี 9 เล่ม : เล่ม 25 มีคัมภีร์ย่อย 5 คือขุททกปาฐะ ธรรมบท อุทาน อิติวุตตกะ สุตตนิบาต, เล่ม 26 มีคัมภีร์ย่อย 4 คือวิมานวัตถุ เปตวัตถุ เถรคาถา เถรีคาถา, เล่ม 27 ชาดก ภาค 1, เล่ม 28 ชาดก ภาค 2, เล่ม 29 มหานิทเทส, เล่ม 30 จูฬนิทเทส, เล่ม 31 ปฏิสัมภิทามรรค, เล่ม 32 อปทาน ภาค 1, เล่ม 33อปทาน ภาค 2
ค. พระอภิธรรมปิฎก : ประมวลพุทธพจน์หมวดอภิธรรม คือหลักธรรมและคำอธิบายที่เป็นเนื้อหาวิชาล้วนๆ ไม่เกี่ยวด้วยบุคคลหรือเหตุการณ์ แบ่งเป็น 7 คัมภีร์ (เรียกย่อหรือหัวใจว่า สํ วิ ธา ปุ ก ย ป) มี 12 เล่ม ดังนี้
- ธัมมสังคณี : เล่ม 34 ธัมมสังคณี : ต้นเล่มแสดงมาติกา (แม่บท) อันได้แก่บทสรุปแห่งธรรมทั้งหลาย
- วิภังค์ : เล่ม 35 วิภังค์ : ยกธรรมสำคัญๆ ขึ้นมาแจกแจง แยกแยะ อธิบายกระจายออกให้เห็นทุกแง่ และวินิจฉัย จนชัดเจนจบไปเป็นเรื่องๆ
- ธาตุกถา และปุคคลบัญญัติ: เล่ม 36 มี 2 คัมภีร์ คือ ธาตุกถา และปุคคลบัญญัติ : ธาตุกถานำข้อธรรมในมาติกาทั้งหลายและข้อธรรมอื่นๆ มาจัดเข้าในขันธ์ 5 อายตนะ 12 และธาตุ 18 ว่าข้อใดจัดเข้าได้หรือไม่ได้ในอย่างไหน และปุคคลบัญญัติ บัญญัติความหมายของชื่อที่ใช้เรียกบุคคลต่างๆ ตามคุณธรรม เช่น โสดาบัน ได้แก่ บุคคลผู้ละสังโยชน์ 3 ได้แล้ว เป็นต้น
- กถาวัตถุ : เล่ม 37 กถาวัตถุ : เป็นคัมภีร์ที่พระโมคคัลลีบุตรติสสเถระ ประธานการสังคายนาครั้งที่ 3 เรียบเรียงขึ้นเพื่อแก้ความเห็นผิดของนิกายต่างๆ ในพระพุทธศาสนาครั้งนั้น ซึ่งได้แตกแยกกันออกไปแล้วถึง 18 นิกาย
- ยมก : เล่ม 38-39 ยมก ภาค 1-ภาค 2 : อธิบายหลักธรรมสำคัญให้เห็นความหมายและขอบเขตอย่างชัดเจน และทดสอบความรู้อย่างลึกซึ้งด้วยวิธีตั้งคำถามย้อนกันเป็นคู่ ๆ
- ปัฏฐาน : เล่ม 40-45 ปัฏฐาน ภาค 1-ภาค 6 : อธิบายความเป็นปัจจัยแก่กันแห่งธรรมทั้งหลาย
